Wegkijken

Het kan niemand zijn ontgaan. Weinigen zullen het niet herkennen. De alomtegenwoordige verontwaardiging over het Groningse gas en de toeslagen. Hoe heeft het kunnen gebeuren, terwijl we het achteraf zo veroordelen. Toevallig kwam ik “Complicit” van Max Bazerman op het spoor. In het Nederlands is de titel van het boek het beste te vertalen met “Betrokken”. Zijn betoog over ‘complicity’ spreekt me om meerdere redenen aan: het systemische perspectief, de uitdrukkelijk afstand van de reflex de aandacht enkel op de dader(s) te richten (en niet op de betrokkenen) en de analyse van de werkzame bestanddelen: dynamische processen in relaties tussen mensen. Bazerman plaatst zich in de hoek van de ethiek.  Ik vind zijn analyse uitermate relevant. Vooral voor die vraagstukken waar we gemakkelijk een individueel, (ver)oordelend perspectief hanteren door te wijzen op misstanden, op falen van anderen, op ongewenst gedrag alsof ‘wijzelf’ daar geen rol in spelen. 

Smeuig 
“Complicit’ is smeuïg om te lezen en goed geschreven. Bazerman hangt zijn verhaal op aan actuele Amerikaanse en internationele waar gebeurde voorbeelden. Trump figureert erin, Elisabeth Holmes, Dieselgate. Verhalen die overigens gemakkelijk oproepen “Moet je nu eens horen”. “Neen, dit kan toch niet waar zijn”.  Echter de auteur wil aan de hand van deze voorbeelden illustreren dat er altijd (vele andere) betrokkenen zijn, degenen die meedoen en het mogelijk maken én vooral ontraadselen welke werkzame processen eraan ten grondslag liggen én hoe die onbewust zijn. Elk voorbeeld sluit de auteur met een dergelijke analyse af. Zo neemt Bazerman de lezer mee in hoe deze dynamieken ook in alledaagse situaties optreden en in situaties waar het uit de hand loopt stapelen. 

Congruent met de dynamieken die Bazerman expliciteert, komt de lezer dan ook niet weg met de aandacht op de hoofdrolspeler(s) te richten, op diens eigen verontwaardiging over het gedrag, maar wordt gedwongen zich te spiegelen en na te denken over zijn eigen ‘wegkijken’. Over eigen voorbeelden, over diens ‘eigen’ alledaagse complicity.  In organisatievraagstukken, in de samenleving, in de politiek.  De Amerikaanse voorbeelden zijn goed te volgen omdat ze uitgebreid worden beschreven en ze bovendien gekozen zijn met het oog op het expliciteren van de terugkerende dynamieken. 

De werkzame dynamische processen tussen mensen
Het grootste deel van het boek gaat over alledaagse, onbewuste ‘complicity’. Slechts twee hoofdstukken zijn gewijd aan degenen die met bewuste, kwaadwillende bedoelingen anderen schade berokkenen. De dynamieken die Bazerman blootlegt zullen weinigen van ons niet herkennen. Het zijn vooral processen tussen mensen. Ik volsta in het bestek van deze blog met een opsomming. De impact van onvoorwaardelijk geloof in leider of visie, van loyaliteit en vertrouwen in relaties, van autoriteit die afhankelijk maakt, van blinde vlekken door geprivilegieerd te zijn, van de rol van angst. Op een aantal werkzame processen komt hij herhaaldelijk terug: hoe wij de eigen sociale groep bevoordelen ten opzichte van wie daar geen deel van uitmaakt, maar ook hoe we geleidelijk ingezogen kunnen raken. Hij komt ook veelvuldig terug op het onderscheid tussen denken systeem 1 en denken systeem 2 (een onderscheid van Kahnemann – zie eindnoot) en stelt dat te vaak denken in systeem 1 wordt aangewend waar systeem 2 op zijn plaats zou zijn. Ook gaat Bazerman uitgebreid in hoe we veronachtzamen dat we organisatiesystemen ontwikkelen die op een enkel doel focussen en dit maakt dat van andere aspecten wordt weggekeken. Het meest interessant is echter, hoe hij laat zien dat dit alles op elkaar ingrijpt en hoe dit alles ons allen tot onbedoelde ‘betrokkenen’ kan maken. Het zijn mechanismes die we kennen en des’ mensen zijn, maar het in combinatie voorkomen en het veelvuldig optreden maakt – ook in mijn ogen – de weerbarstigheid uit.

Aandacht voor de omstanders: degenen die wegkijken
Bazerman neemt afstand van het lineaire denken, waarmee daders worden geïdentificeerd en schuldigen worden aangewezen en vraagstukken worden vereenvoudigd tot simpele oplossingen met één veroorzaker als bron van alle ellende. Hij normaliseert door te illustreren dat de meeste mensen onbewust – vanuit goede bedoelingen – zich zo kunnen gedragen dat hun gedrag tot ‘complicity’ leidt. Dat ‘complicity’ alomtegenwoordig is en daarmee optreedt in het leven en werken van alle dag. Het onderscheid dat hij aanbrengt tussen bewust, kwaadwillende bedoelingen en onbewust gedrag vanuit goede bedoelingen, maakt dat hij erin slaagt de lezer naar zichzelf te laten kijken.  En dat is ook precies wat mij gebeurde, tijdens het lezen. Het zijn de ‘onbedoelde’ betrokkenen: de groep van het ‘wegkijken’, de omstanders waar hij de sleutel tot verandering legt met onder andere de hoop dat bewustzijn van de werking van de mechanismes helpt te voorkomen, helpt het denken 2 te bevorderen en tot slot helpt aan moed tot tegenspreken of je te gaan uitspreken. 

Odette Moeskops

Literatuur
M. Bazerman (2022), Complicit: How we enable the unethical and how to stop. Princeton University Press – New Jersey

Een interview met Max Bazerman is te beluisteren via de podcast: Psychology, New books in psychology, aflevering 50, november 2022. Getiteld “Complicit: How we enable the unethical and how to stop”. https://podcasts.apple.com/nl/podcast/new-books-in-psychology/id436024959?i=1000584620678

Eindnoot
Bazerman geeft de volgende typering, die hij ontleent aan D. Kahnemann:
Systeem 1: snel, geautomatiseerd en efficiënt, intuïtief, werkt via vuistregels, heuristieken.
(Eigenlijk) bedoeld om snel een besluit te kunnen nemen of te kunnen handelen bij eenvoudige zaken van alledag. Systeem 2: bewust ergens bij stilstaan, meer afwegend, meer cognitief, het grotere geheel in beschouwing nemend, minder terugvallend op vuistregels en heuristieken