Steekvliegen

Zomer 2019 verscheen er in het Financieel Dagblad een artikel met de titel ‘De wereld heeft intellectuele steekvliegen nodig’, een interview met de Iraans-Canadese politiek filosoof Ramin Jahanbegloo. In het katern ‘Wereld’1.

Vorige week stelde Jaap Boonstra, hoogleraar organisatiedynamiek, in een linkedin post de vraag ‘Heeft veranderkunde Nederland verlaten?’ Daarbij verwijst hij naar een eerder gepubliceerd artikel van zijn hand in M&O 2022 5/62. Een doorwrocht artikel wat beschrijft hoe de veranderkunde de laatste zestig jaar is veranderd.

De post van Boonstra bracht me de opmerking van Jahanbegloo in herrinering: ‘De wereld heeft intellectuele steekvliegen nodig’. Wat geeft iets een steekvlieg kwaliteit? Wat is een steekvliegkwaliteit eigenlijk? Gestoken worden door een steekvlieg schrikt je op uit het comfortabele, schokt, raakt, wekt verontwaardiging. Is een ‘wake up call’.

Jahanbegloo stelt ‘Wat ons juist nu nekt is onze neiging tot conformisme en vergeetachtigheid (…). Er is een hoge mate van conformisme, inschikkelijkheid. Mensen accepteren klakkeloos wat populisten zeggen, zonder verzet, zonder kritisch te denken, zonder zichzelf te onderwijzen. Mensen denken dat ze deelnemen aan het publieke debat via sociale media. Sociale media kan mensen met elkaar in contact brengen, maar niet bijdragen aan echte verandering.’ Hij concludeert met een advies: ‘Mensen hebben tegenwoordig volledig vertrouwen in technologie en wetenschap. Maar hier kun je niet alle antwoorden vinden. Als we vrede willen in de wereld, dan moeten we meer van elkaar weten en met elkaar in gesprek gaan. Maar niet op het niveau van de Verenigde Naties. Dat instituut heeft oorlogen en vluchtelingenstromen niet kunnen voorkomen. We moeten een wereldwijde burgerij creëren, met behulp van sociale en economische fora. Er moeten veel meer intellectuele en artistieke interventies komen. Proza en poëzie, visuele kunst, om mensen aan het denken te zetten. Om de moed te geven aan mensen om autonoom te denken en te scheppen. Wat we in deze wereld nodig hebben is een revolutie van menselijke waarden’.

Ook Boonstra besluit zijn artikel met een advies; om veranderen nieuw leven in te blazen met een focus op samenspel. ‘In een onbekende en chaotische wereld zijn geplande verandering en organisatieontwikkeling beperkt in hun manier van kijken naar en omgaan met organisatieverandering. Wanneer er onzekerheid en ambiguïteit ontstaan, is aanpassing en veerkracht nodig om op een nieuwe toekomst te creëren. Het concept van verandering als samenspel zou een alternatief kunnen zijn voor de meer traditionele benaderingen van verandering.’

Beide adviezen geven wenken, richting, de een in veranderen van organisatie, van infrastructuur, de ander in de noodzaak tot het veranderen op wereldwijdere schaal, middels een (individuele) houding. In mijn beleving ligt in de relatie tussen deze visies een mogelijk onderzoeksgebied voor veranderkunde (of veranderkunst). Ze schuilt in het zien van samenspel & samenhang. Het zou kunnen inspireren tot een veranderkunde (en veranderkundige) die zich in de grond anders focust. Een focussering vanuit samenhang in plaats van op ‘de organisatie’.

Dan emergeert onmiddellijk de vraag is wat de intentie is onder het samenspel en de motivatie onder het (willen) kijken naar samenhang (want dat is niet nieuw in de duurzaamheidsbeweging). Een ‘finite game’ wordt gespeeld om te winnen, is geen samenspel. Een ‘infinite play’ ‘for the purpose of continuing the play’ (Carse 1986) en kan niet anders dan samenspel zijn. Speelcapaciteit komt voort uit een relationeel proces, ontstaat in de ruimte tussen mensen, waarden, systemen, concepten, plannen en situaties. Speelcapaciteit bevindt zich niet in het veranderen van de spelregels, het is spelen met de spelregels. Wat je wilt is dat ze fluïde blijven en afgestemd op wat er in het moment zelf nodig is. Dan kunnen (spel)regels richtlijnen zijn om je te verhouden met de werkelijkheid, in plaats van dat ze de werkelijkheid ‘bepalen’, de valkuil van de rationele doelmiddelmentaliteit (wat Boonstra de geplande verandering noemt). Dit vraagt van de veranderkundige om met volle overgave een ‘gereserveerde’ houding aan te nemen. Niet in de betekenis van afsluiten, inhouden of wantrouwen maar in de betekenis van ruimte reserveren tussen jezelf en een situatie zodat je in conversatie kunt blijven. Dan kunnen intentie en respons zich vormen en realiseren in een spel van betekenissen in conversatie met de ander, de situatie, in context. 3

Kun je de bedoeling hebben om een steekvliegervaring te bewerkstelligen? Kun je je voornemen een intellectuele steekvlieg te zijn. Of leidt dat tot vooringenomenheid? En is het dan juist tot mislukken gedoemd. Misschien is dit de onderliggende oorzaak van hoe de veranderkunde is veranderd? Een vooropgezetheid (of zelfgerichtheid) die blind maakt voor wat er ‘in werkelijkheid’ speelt.

Maar waar beweeg je dan wel vanuit? Waar begin je, hoe pak je het aan? Wat doe je. En hoe doe je dat? Wat doe je niet? Wat mogelijk helpt is verbinding (gaan) zien tussen zeer grote en zeer kleine schaal. Dat vraagt ten alle tijden bereidwillig te zijn je blik te verwijden ‘beyond yonder’. In die beweging is een moment dat de steekvlieg kwaliteit onvermijdelijk opdoemt, lees, dat een situatie overweldigend is, verontwaardiging wekt en verwarring omdat je het niet kunt bevatten. Dat is het punt waar de moed nodig is om verder te kijken. En tegelijkertijd met voeten in de klei te blijven staan. Wat op kleine schaal, in situ, logisch lijkt valt vaak uiteen als je het in grotere context beziet. In niet alleen een meervoudig maar vooral ook een uitdijend perspectief. Het is een constant proces van nuanceren, van in conversatie blijven, voorbij de eigenmachtigheid van een kloppend verhaal.

Het geheim zou kunnen schuilen in het ervanuit gaan dat je zelf onvermijdelijk gestoken zult worden. En in de bereidwillig dat niet weg te moffelen in eigenmachtigheid maar present te blijven voor wat zich dan toont. Facing. Verwarring is helemaal niet erg. Verwarring kan juist constructief zijn, blinde vlekken tonen. Constructieve verwarring doordat je blijft bevragen waar je aan bijdraagt als je bij wilt dragen, met een blikveld ‘beyond yonder’. En daar hoef je dus, volgens Jahanbegloo, geen veranderkundige voor te zijn, daarin is ieder mens responsabel. Daarin is de kleine schaal van de eigen actieradius het vehikel voor wereldwijde verandering …

18 April 2024
Marjorieke Glaudemans

noten:
1. Aletta André (2019), ‘De wereld heeft intellectuele steekvliegen nodig’, Financieel Dagblad, 1 juni.
2. Carse J.P. (1986) Finite and Infinite Games, a Vision of Life as Play and Possibility, Ballantine books.
3. Glaudemans M. (2024) Respons-ability, Hoe om te gaan met de complexe systemen die we nota bene zelf creëren, uitgeverij IJzer
foto: ‘Fierce’, M. Glaudemans, 2022