Over bubbles gesproken

Al weer geruime tijd geleden deed de psychoanalyticus Tuckett onderzoek naar de wijze waarop besluitvorming plaatsvindt in financiële markten. In het boek dat hij hierover schreef,  besprak hij het ontstaan van ‘bubbles’. Hij analyseerde ‘bubbles’ aan de hand van drie ideeën: onweerstaanbare objecten, narratieven en gemeenschappelijke gevoelens in sociale groepen, iets dat hij ‘groupfeel’ noemt. De dynamiek die hij blootlegt ontstaat door een combinatie van hoge druk op presteren, veel opwinding en onzekerheid, ambiguïteit en niet-weten. Voor maatschappelijke en organisatievraagstukken, met een dynamiek die aan ‘bubbles’ doet denken, vind ik zijn analyse een grote verklaringskracht hebben. Vandaar dat ik hem hier bespreek.

Tuckett houdt zich met behavorial economics bezig. Hij gebruikt een psychoanalytische theorie om licht te werpen op de vraag wat ‘bubbles’, zoals die rond de de dot-com uit het laatste decennium van de vorige eeuw nu ‘logisch’ maakt en welke rol emoties hierin spelen. Hij deed hiervoor onderzoek naar besluitvorming door investeerders. Een ‘bubble’ is oorspronkelijk een begrip uit de beleggingswereld, maar tegenwoordig heeft het een bredere betekenis. Het duidt diegenen aan met een eigen gesloten belevingswereld die zich niet openstellen. 

In “Minding the markets” (2011) doet hij verslag. Hoewel de besluiten achteraf door deze investeerders worden gerationaliseerd met modellen, bleken emoties een veel grotere rol van betekenis te spelen. Emoties vanwege de angst de boot te missen, de druk vanuit de organisatie te scoren en vanwege de individuele en en collectieve ambities de aandelenindex te willen verslaan. 

Tuckett noemde datgene waarnaar de handelaren op zoek waren, een ‘phantastic object’. Mijn vertaling: een onweerstaanbaar object. Een onweerstaanbaar object vervult wensen waarbij het ondenkbare werkelijkheid wordt, dromen worden waargemaakt en dit gaat vergezeld van het geloof dat er iets fantastisch gebeurt. Dergelijke objecten hebben een enorme aantrekkingskracht, ze veroorzaken veel opwinding. Ze hebben ook macht: ze hebben het vermogen ‘kleine stemmetjes’ weg te drukken. Kleine stemmetjes die bijvoorbeeld gaan over een ‘realistische’ beoordeling of het angstig zijn over verlies en risico’s. Een onweerstaanbaar object leidt bovendien tot groepsdenken. ‘Groupfeel’ noemt Tuckett dit liever, omdat het ‘voelen’ de boventoon voert boven het ‘denken’. De sociale groep gaat hetzelfde voelen: Dit leidt tot groepscohesie maar ook tot uitsluiting van andere stemmen of van tegenspraak. Tuckett beschrijft hoe de handelaren met elkaar in dit sociale proces narratieven maken: verhalen en oneliners die sociaal steeds opnieuw worden bekrachtigd en naarmate ze meer stollen, de patronen bevestigen. Hij noemt deze verhalen ‘covering stories’ omdat ze iets toedekken, iets containen.

Tuckett onderscheidt twee ‘states of mind’ waarin mensen hun beslissingen evalueren. Hij zet ze zwart-wit tegen over elkaar. De enorme aantrekkingskracht en opwinding van een onweerstaanbaar object en de narratieven die dit vergezellen, kan in twee verschillende modussen worden ervaren. In de ene modus (1) wordt gestreefd naar realiteitstoetsing, kunnen veronderstellingen en aannames worden onderzocht, worden risico’s gewikt en gewogen en kan worden geleerd van ervaring. In modus (2) lukt het niet te reflecteren, uitgangspunten te onderzoeken, ervaringen door te werken, je eigen aandeel nemen en te leren van ervaring, anders dan binnen de gesloten wereld van de bubble, die van de eigen narratieven. Dit maakt dat het object dat eerder onweerstaanbaar was en niet aan de verwachtingen voldoet, móet worden weggedaan en móet worden verguisd en ‘om dit te onderbouwen’ er een nieuwe narratief in het leven wordt geroepen, zodat het idee van onweerstaanbare objecten in stand kan worden gehouden. De narratieven vormen zo een ‘container’, waarin de moeilijke gevoelens kunnen blijven. Dit maakt dat er geen ruimte kan zijn om uitgangspunten te onderzoeken of voor tegenspraak. Tuckett verklaart ‘bubbles’ uit de tweede modus, die dominant is in de financiële wereld, althans gedurende langere tijd. 

Een omslagpunt in een ‘bubble’ kan volgens Tuckett worden verklaard doordat óók in sociale groepen die in de tweede modus opereren, een residu van de ongemakkelijke gevoelens over risico’s achterblijft. Dit zijn kleine stemmetjes in het achterhoofd die luider gaan klinken, nadat ze lang(er) door het onweerstaanbare verlangen kunnen zijn overstemd. Naar zijn idee is het overstemmen (op afstand houden en onderdrukken) van deze ongemakkelijke gevoelens een zware taak, die veel emoties vraagt. Door een of meer kritische incidenten kan een plotselinge nervositeit in de markt vervolgens in een voedingsbodem vallen en zich razendsnel over sociale groepen verspreiden. 

Onweerstaanbare objecten zijn van alle tijden en onontkoombaar, stelt Tuckett. De vraag is dus niet óf ze ontstaan, maar naar de modus van de sociale groep. Tuckett’s betoog biedt een zinvolle hypothese en ademt de hoop dat in een groep ‘beslissers’ er voldoende deelnemers zijn die in de eerste modus kunnen blijven: die het hoofd koel houden, risico’s onder ogen durven zien, wikken en wegen en naar stemmetjes in hun achterhoofd kunnen luisteren. 

Ik vind zijn analyse een grote verklaringskracht hebben, ook voor maatschappelijke en organisatievraagstukken, waar onweerstaanbare verlangens een hoofdrol spelen, er sprake is van onzekerheid, van risico’s, van niet-weten en er veel druk is te presteren en er ‘gestolde’ narratieven zijn die de ronde doen.

Wie hier nieuwsgierig naar is, verwijs ik graag naar “Onweerstaanbare objecten, narratieven en bruggenbouwers’ (2019), waarin ik de analyse van Tuckett toepas op de dynamiek van veranderpatronen. 

Odette Moeskops

Bronnen:
Moeskops O.G.M. (2019), Onweerstaanbare objecten, narratieven en bruggenbouwers. In: Kessener B. (2019), L. van Oss. Meer dan de som der delen. Systeemdenkers over organiseren en veranderen. Vakmedianet – Deventer
Tuckett D. (2011), Minding the markets: an emotional finance view of financial instability. – New York : Palgrave 

Hierover leren? 
Je kunt dan deelnemen aan de 2- daagse Intervenieren in narratieven. 4de editie vanaf november 2022. Meer weten? Brochure op www.roodpurper.nl