Mensch, durf te leren!

(vervolg op: Is een zwerm altijd zo slim?)

Vorige week hoorde ik mijn ambachtscollega’s Joost Kampen en Marijke Spanjersberg spreken op een congres over psychologische onveiligheid. Allebei op eigen wijze prachtig pendelend tussen systemische dynamieken en individuele ongemakken en handelingsverlegenheden. En al luisterend begon er een ongemak aan mij te knagen: Het lijkt wel dat hoe harder de inspanningen om het veilig te houden in de bovenstroom, hoe onveiliger het wordt in de onderstroom! Kennelijk moet je om gevoelens van onveiligheid te doorbreken juist een risico nemen. Het risico om even alleen te gaan staan en ter discussie te stellen waarvan de rest lijkt te doen alsof het gewoon is. Het risico om alles te onderkennen en erkennen wat er speelt, niet alleen datgene wat jouw eigen emotioneel gekleurde beeld van de werkelijkheid bevestigt.

Makkelijker gezegd dan gedaan. In een blog over zwermintelligentie beschreef ik recent hoe een kleine set van eenvoudige denk- en beslisregels op individueel niveau kunnen leiden tot complexe sociale patronen. Zo neigen mensen van nature naar controle en sociaal-emotioneel comfort en zelfbescherming, aldus good old Chris Argyris. Dit zogenaamde ‘Model I’ uit zich in een hardnekkig pogen eenzijdig situaties, werkelijkheidsbeelden en uitkomsten te beheersen. En ondertussen om elkaar heen draaien en praten met meel in de mond als het spannend wordt. Met de oude Griekse tragedies, de toneelstukken van Shakespeare, de boeken van Kafka en Voskuil en de voorbeelden in deel 1 van deze blog als archetypische illustraties van de sociale patronen waar dat toe kan leiden.

De vraag die knaagt is daarom: kan het ook anders en zo ja, hoe dan? We zien toch keer op keer bij rampen en oorlogen, zoals recent in Marokko, Libië, of Oekraïne, hoe grote groepen mensen met gevaar voor eigen leven zich inzetten voor elkaar en voor een hoger doel? Hoe vele verwanten en professionals in binnen- en buitenland zich met hart en ziel inzetten en pijlsnel leren hoe ze zich dwars door de desorganisatie en politieke belangen van de betrokken overheden heen moeten bewegen? Het kan dus wel! En zelfs zonder ramp en tegenspoed komt het voor in ons dagelijkse werkende leven.

Dezelfde Chris Argyris presenteerde zeventig jaar geleden al een buitengewoon krachtige alternatieve set van drie menselijke denk- en beslisregels die constructief en vooral lerend zwermgedrag kunnen oproepen. ‘Valid information, free choice & internal commitment’ zijn de kernbegrippen van zijn ‘Model II’. Oftewel, ‘Ik zeg wat ik zie, voel en daarbij echt denk, ik maak aannames en redeneringen daarover expliciet en ik initieer een wederkerig bevragen en testen ervan.’ Er zijn weinig deskundigen die nog twijfelen aan de werkzaamheid van deze drieslag. Het is de essentie van wat we tegenwoordig een goed onderzoekend gesprek noemen. Maar des te meer discussie is er over vragen als: waarom doen we dit dan niet vaker? Welke omstandigheden en condities maken Model II mogelijk en wanneer neemt toch Model I weer voorrang? Anders gezegd, kun je een menselijk-organisatorische context zo beïnvloeden dat constructief, lerend zwermgedrag waarschijnlijker wordt? Dat is een vraag die mij mijn hele werkende leven al bezighoudt. Daar zijn natuurlijk heel veel antwoorden op mogelijk. Maar de factor die hier met kop en schouders bovenuit steekt, is welk voorbeeldgedrag – en daarmee voorgangerschap – het leiderschap in kwestie vertoont.

‘Huh, leiderschap?’ denkt u wellicht. Is de kern van de zwerm nou juist niet het ontbreken daarvan? Klopt! Maar het leven van zoogdieren in groepsverband voltrekt zich nu eenmaal langs dimensies van horizontaliteit (samenwerking) en verticaliteit (leiderschap en lidmaatschap). Zijn leiders er niet, of nemen ze hun plek niet in, dan wordt het onrustig en onveilig in de groep en neemt Model I voorrang. Leiders in lerende mensenzwermen staan daarmee voor een buitengewoon paradoxale opgave: Het helpt als ze er zijn, maar dan moeten ze hun normerende rol voor het groepsgedrag bij uitstek volgens Model II invullen. Dus nieuwsgierig en onderzoekend en juist elke vorm van controle en vroegtijdig oordelen achterwege laten en ontmoedigen. Niet managen, maar lerend leiden! Dat klinkt voor de hand liggend, maar in de praktijk maak ik nogal eens mee dat leidinggevenden zich in lerende situaties toch maar moeilijk een houding kunnen geven. Vaak snappen ze echt wel dat belerend en betweterig gedrag niet wenselijk is. Maar hun eigen beelden en aannames over situaties en personen daadwerkelijk onthullen (‘valid information’) en toetsen aan die van anderen gaat ze dikwijls te ver. Het mogelijk moeten herzien van hun aannames wordt gemakkelijk als een zwaktebod ervaren. Een tikkeltje te kwetsbaar, amigo. Wat dan overblijft is een soort toeschouwersrol naar de eigen mensen. En als het dan tussen anderen in de ruimte toch een beetje spannend of ongemakkelijk wordt, gaan ze niet zelden hun mensen hiertegen beschermen en daarmee de hele dynamiek weer naar Model I terugbrengen.

Leiderschap in mensenzwermen gaat dus uitdrukkelijk niet over het klassieke hoeden van de kudde, maar over consequent het goede voorbeeld voorleven in de kudde. Lerend leiderschap is overigens niet voorbehouden aan managers. Anderen kunnen daarin ook het voortouw nemen.

Helaas gaat het frustreren van organisatieleren (top)managers wonderlijk genoeg veel gemakkelijker af, aldus Argyris. Het (doorgaans onbewuste) patroon is even simpel als doeltreffend: a) breng inconsistente boodschappen in de organisatie, b) doe alsof deze boodschappen wel consistent zijn, c) maak deze verwarring onbespreekbaar, en d) maak deze onbespreekbaarheid ook onbespreekbaar. Dit ‘making the undiscussable undiscussable’ brengt de lerende professional in een ‘double bind’, want als hij de inconsistentie wil bespreken, neemt hij een groot persoonlijk risico. Doet hij het niet, dan kan hij zichzelf moeilijk nog als professional in de spiegel aankijken. Dit triggert bij uitstek ‘organizational defences’ of wat wij tegenwoordig een angstcultuur zouden noemen.

Hoe dan wel? Enkele praktische tips om een lerende mensenzwerm op gang te krijgen:

• Begin klein. Bijvoorbeeld met één of twee teams of gewoon met een groepje vrijwilligers. Eigenaarschap en vrijwilligheid van de deelnemers staan voorop. Dit geeft bedding en veiligheid om de noodzakelijke moed voor echt onderzoekende dialogen te kunnen opbrengen. Zodra dit gezelschap succes en plezier begint uit te stralen, worden anderen vanzelf nieuwsgierig. Probeer ook niet meteen een heel traject uit te zetten; eerst maar eens een sessie om te proeven of het smaakt naar meer. Dit geeft vertrouwen en stimuleert het vervolg.
• Handel consequent en waarachtig. Zet een concreet en urgent issue centraal; dat kan ook een team- of organisatiepatroon zijn. Bevraag steeds weer de consequenties van eigen en elkaars gedachten en handelen. En kijk wat er tussen mensen gebeurt. Welke patronen en scenario’s kunnen we al voorspellen? Wie wordt daarvan in zijn consequenties uiteindelijk sterker of zwakker? Spreek dit uit en onderzoek het, in plaats van ‘beschermend’ te zwijgen.
• Erken dat jezelf en elkaar beschermen soms zo vertrouwd en lekker voelt. Maar wat wil je echt? Wil je weten wat er echt speelt en jezelf en elkaar ontwikkelen? Zoek dan de spanning op; dat werkt als een soort kompas, dáár is iets dat belangrijk is om te bespreken en van te leren. Zo kun je plezier beleven aan spanning.
• Overtuig klanten en collega’s niet van het nut van onderzoekende gesprekken, maar voer deze gewoon. Vooraf gevraagd ziet men het namelijk zelden zitten. De waardering achteraf volgt haast altijd vanzelf.
• Wees als leidinggevende en begeleider voorganger in het benoemen en onderzoeken van eigen handelen en kwetsbaarheid. Vraag anderen jou opmerkzaam te maken op je inconsistenties. Lach om je eigen menselijke fouten en maak het normaal om dat te doen. Bied geborgenheid aan anderen om ook naar zichzelf te kijken. Met dergelijk moreel leiderschap wordt waarachtig leren en ontwikkelen de groepsnorm in het lidmaatschap.

Met andere woorden, blijf op je plek en leef het voor: ‘Wees op je eigen vierkante meter een vorst.’*

Paul Kloosterboer

(*Zin uit het lied: ‘Mensch, durf te leven’ van Dirk Witte)