Liefdesdood en machtsverhoudingen

Liefdesdood en machtsverhoudingen

Een minister en de voorzitter van de eerste kamer erkennen grensoverschrijdend gedrag, schakelen externe hulp in en gaan aan zichzelf werken. Het zijn opnieuw voorbeelden van het individualiseren van grensoverschrijdend gedrag. Het begrip ‘destructief leiderschap’ dat collega’s van de ambachtsschool hanteren bevalt me daarom ook niet echt. Hoe zit het met de achterliggende machtsverhoudingen? Van de keer dat ik als adviseur in de industrie destructief leiderschap meemaakte weet ik dat je in eerste instantie focust op het verwerpelijke gedrag. Je bent er ontzet over. Het vergt lang doorzoeken om de achterliggende machtsverhouding op tafel te krijgen, zowel tussen de direct betrokkenen als in de wereld. Opmerkelijk was dat juist de managers van de divisie die de positie van wereldmarktleider aan het verliezen was zich verloren in intimiderend gedrag naar medewerkers. Ik schreef er een hoofdstuk over in het boek Veranderen van organisatiecultuur van Rob van Es in 2008. De schrik speelde me zelfs bij het schrijven nog parten. In 2014 publiceerde ik de casus in Research in Organizational Change and Development. Mijn conclusie was: we hebben een andere omgang met hiërarchie nodig. Als we verticaal leren samenwerken bij aanpassingsproblemen kan het echte strategische vraagstuk met alle betrokkenen besproken worden en wordt defensief gedrag vroegtijdig gesignaleerd.

Destijds stond de krant nog niet vol met artikelen over angstcultuur. Nu worden er zelfs films over gemaakt. Zo is op Netflix de serie Intimidad te zien. Die laat heel verfijnd de schakeringen zien van relaties in de privésfeer met de politiek-economische machtsverhoudingen. Een vrouw stelt zich kandidaat voor de functie van burgemeester van Bilbao. Prompt duikt een seksvideo op waarin zij op een strand de liefde bedrijft met een ander dan haar echtgenoot. Haar partij wil van haar kandidatuur af, zij zet behendig de partij schaakmat. Heeft ondertussen wat uit te leggen aan haar man en dochter. En aan de officier van justitie die wil dat zij een aanklacht indient tegen de video en zo vrouwen steunt die ook met seksueel geweld te maken hebben. Dat doet ze niet. Tot ze in de opera zit. Je hoort als kijker de aria Liebestod uit Tristan en Isolde. En je ziet haar in haar loge zitten, de tranen stromen over haar wangen. De volgende dag doet ze aangifte. De officier reageert snel en een machtige ondernemer blijkt achter de opname en verspreiding van de video te zitten. Hij was bang voor zijn economische belangen en verdwijnt dankzij de aanklacht en vooral dankzij de daadkrachtige officier van justitie achter de tralies.

Waarom heeft de aria Liebestod deze uitwerking? Oskar Negt en Alexander Kluge spreken in hun boek Eigenzinnigheid, werk en geschiedenis van het raadsel van de zogenaamde liefdesdood. Zij wijzen erop dat Richard Wagner dit thema oppakte met de uitdrukkelijke kanttekening dat hij niet wist wat liefde was en daarom precies dat moest componeren wat voor hem onbegrijpelijk was. Isolde zingt de aria terwijl zij een stervende Tristan in haar armen houdt. Maar de liefde was al veel eerder dood bij Tristan en zijn koning. Zij kunnen de machtige Ierse tovenares niet verdragen en schuiven Isolde naar elkaar over in een onderhandeling met de Ierse koning. Het is Isolde’s liefde en een toverdrank die de tedere kracht bij Tristan weer doet ontluiken. Daarmee kan het heen en weer gaan tussen de mannen niet langer doorgaan en moet ook Isolde de liefdesdood ondergaan.

Bij de burgemeesterskandidaat lijkt ook zoiets te spelen: er speelt nog een andere zaak van seksueel geweld, waar zij zich mee solidariseert. Bovendien wordt haar minnaar vermoord gevonden, wat bij haar oudere gevoelens wakker roept dan alleen de woede over zijn verraad. En vooral: zij wint het zelfvertrouwen dat zij op geen enkele manier zelf schuld heeft aan de seksvideo.

Achterliggende machtsverhoudingen kunnen alleen aangepakt worden als de liefde weer ruimte krijgt haar werk te doen tussen mensen die elkaar beschadigd hebben. Anders sterft iedereen. Dat lijkt de boodschap. De omroep Max is van plan een uitzending te maken waarin Matthijs van Nieuwkerk zijn kant van het verhaal kan doen. Laten we hopen dat dit lukt en gaan kijken of Matthijs de intimiderende macht van zijn eigen handelen bespreekbaar kan maken binnen de verschuivende machtsverhoudingen in de omroepwereld. En welke toverdrank Jan Slagter hem daarvoor aanreikt.

Gertjan Schuiling, 4 juli 2023

_{(De afbeelding betreft het schilderij Tristan und Isolde van Regelio de Egusquiza en hangt in het Bilbao fine arts museum)}