Destructief leiderschap

Een grondoorzaak sociale onveiligheid

 

Destructief leiderschap werd lange tijd gezien als het ontbreken van positief en stimulerend leiderschap. Destructief leiderschap is echter een veelvoorkomend verschijnsel in de dagelijkse praktijk van organisaties met ontelbare negatieve effecten voor medewerkers, organisaties en zelfs de maatschappij.

Destructief leiderschap blijkt één van de grondoorzaken van sociale onveiligheid in organisaties.

Er wordt al ruim twintig jaar intensief onderzoek naar gedaan en over gepubliceerd in internationale wetenschappelijke tijdschriften (Day, et al., 2014). Des te verwonderlijker is het dat we dit in Nederland niet terugzien in onderwijs, hr-beleid, opleiding en training voor managers en in de governance van organisaties. 

Destructief leiderschap komt in alle sectoren van de samenleving voor, zowel bij bedrijven als bij de overheid en non-profit organisaties. De vormen van destructief leiderschap doen zich voor in leidinggevende posities van bestuur tot teamleider en alles wat daartussen zit. 

Er zijn twee perspectieven op van destructief leiderschap: persoonlijkheidskenmerken respectievelijk houding en gedrag van leidinggevenden naar hun mensen en de organisatie. 

Persoonlijkheidskenmerken van destructieve leiders

De gedachte van persoonlijk leiderschap gaat uit van een al lang bestaande visie op leiderschap, namelijk dat de persoonlijkheid van een mens bepalend is voor diens gedrag. Of ‘het zit allemaal al in je’.
Wanneer een persoon met ‘donkere’ persoonlijkheidskenmerken in een invloedrijke positie komt kunnen die kenmerken sterker aangesproken worden.

De studie naar de werking van dark personalities, duistere karakters, richt zich op de ‘duistere drie-eenheid’ (dark triad): narcisme, machtsmisbruik (machiavellisme) en psychopathie. Alle drie typen scoren hoog op een gebrek aan empathie, gerichtheid op eigenbelang en het nastreven van hun doelen ten koste van anderen.  Deze personen tonen ‘een kwaadwillend karakter met gedragspatronen gericht op er zelf beter van worden, emotioneel koud en onverschillig, dubbelhartig en agressief. 

Voor alle drie de vormen van de ‘duistere drie-eenheid’ geldt dat een zorgvuldige screening bij het eerste contact in een sollicitatie- en selectieproces het belangrijkste moment is om in te grijpen. Want eenmaal binnen zijn alle drie de typen leiders bedreven in het maskeren van hun ware aard. 

Destructieve leiderschapsstijlen: gedragsinvalshoek

Dit perspectief richt zich op de houding en het gedrag van leidinggevenden naar anderen en naar de organisatie.

In onderstaande figuur heb ik destructief leiderschapsgedrag geordend op basis van de dimensies ‘gericht op medewerkers – gericht op de organisatie’ en op ‘bedoeld’ en ‘onbedoeld’.

Op het snijpunt van de assen staat de leidinggevende die weet dat hij of zij incompetent is maar die dat heel goed weet te maskeren. Hen noem ik de incompetente overlevers. Deze stijl zie ik vaak in verwaarloosde organisaties en wordt getypeerd door enerzijds afwachten en afstand houden: de leidinggevende komt pas in actie als het niet anders kan. Anderzijds doet deze leidinggevende, vooral in de tweede lijn, aan detailsturing, onderhoudt hij persoonlijke relaties met vertrouwelingen, kan hij zaken uitvergroten ‘die de directie nodig moet oplossen’ en zet hij emotie in als het te dichtbij komt. De overlever weet zijn superieuren heel goed te bespelen en de eigen afdeling af te schermen. Zo is het lastig om inzicht te krijgen in het (dis)functioneren van deze leidinggevende, en daarmee om hem te vervangen. 

Wanneer in een managementteam meerdere incompetente overlevers zitten, weten zij elkaar heel goed te vinden. 

Bronverwijzing

Voor deze blog is geput uit mijn nieuwe boek Destructief leiderschap: theorie en praktijk van leiders in verwaarloosde organisaties (januari 2023).

Joost Kampen