De mens is het enige schepsel dat opgevoed moet worden

‘De mens is het enige schepsel dat opgevoed moet worden’ aldus Immanuel Kant die in 1786/1787 colleges gaf over ‘opvoeden tot zelfverantwoordelijke mens’. Hij zei tegen zijn studenten: ‘Er is niemand die in zijn jeugd niet is verwaarloosd en op rijpere leeftijd niet zelf inzag waarin deze verwaarlozing heeft bestaan, namelijk ofwel in een gebrekkige discipline (lees: ouderlijke opvoeding) ofwel in een gebrekkige cultuur’ (lees: onderwijs)(Kant, 1803). Kant benoemde vier stadia die een opvoeding van de mens naar een zelfverantwoordelijk wereldburger zou dienen te doorlopen: 

1. Disciplinering: de opvoeder heeft tot taak het kind op een passende wijze met zijn grenzen te confronteren, zonder dat het daarbij schade oploopt.
2. Cultivering: in de opvoeding betekent cultiveren de organisch natuurlijke aanleg van het kind tot bekwaamhedenen vaardigheden ontwikkelen.
3. Civilisering betekent de opvoeding tot burger. Het gaat om het gebruik van de gecultiveerde competenties in een sociale praktijk.
4. Moralisering: de morele opvoeding moet de kinderen er toe brengen verantwoordelijkheid voor hun eigen handelingen te kunnen nemen. 

Kant gebruikt, misschien wel als eerste, het begrip ‘verwaarlozing’ in de opvoeding en wijst erop dat kinderen een opvoeder nodig hebben om zich te ontwikkelen. De oorsprong van de theorie van de verwaarloosde organisatie stamt dus al uit de 18^e eeuw. De achttiende eeuw was onder meer de eeuw waarin de onafhankelijkheid van de Republiek der Zeven Provinciën verloren ging. Nederland werd de Bataafse Republiek, een vazalstaat van Frankrijk. In de achttiende eeuw beleefden de Nederlanden een tweede periode waarin er geen stadhouder was. Er ontbrak leiderschap. De burgerij voelde zich onvoldoende beschermd door de regenten. De Republieken werden zelforganiserende eenheden.

Stel je eens voor dat Kant gevraagd was door de Raadspensionaris om met het perspectief van een verwaarloosde organisatie naar de Republiek der Nederlanden te kijken. Zou daarmee de geschiedenis een andere wending genomen hebben? Zou Nederland niet door Frankrijk zijn overgenomen? Zou de Napoleontische tijd ons bespaard zijn gebleven?

Wat kunnen we van Kant leren in 2021? Is er leiderschap in onze regering? Zijn wij opgevoed tot zelfverantwoordelijke wereldburgers? In hoeverre kennen wij nog disciplinering, cultivering, civilisering en moralisering?

Joost Kampen

Met dank aan de inspirerende gesprekken met mijn jongste dochter Lisa, die filosofie studeert en mij de waarde van de wijsbegeerte heeft doen herontdekken.