Uitgegumd!?

In mijn gezin van herkomst was ik de enige zonder kunstzinnig talent voor tekenen. In tekeningen die ik als kind toch moest maken heb ik in mijn herinnering dan ook veel uitgegumd. Toen gumde ik omdat wat ik wilde tekenen niet lukte. Nu zou ik gummen omdat ik weet dat het altijd beter kan, verfijnder of juist toch weer heel anders. Het gum als troostrijk houvast bij het steeds durven proberen om er iets mooiers van te maken.

Maar als je gumt ontstaat meestal een grijzige vlek als stille getuige van wat er was en ook wil zijn. Onze geleefde werkelijkheid is gelaagd, meervoudig en raadselachtig. Wel eens geprobeerd om rond een veranderproces of een voorval “de” waarheid eenduidig vast te stellen en betekenis te geven? Juist als het ertoe doet, heeft iedereen wat anders meegemaakt, kan of mag niet alles worden gezegd en blijven elementen onbelicht of onbegrepen.

Als ik nu om mij heen kijk in organisaties en maatschappij, zie ik dat in oplaaiende emoties en de felheid van demonstraties en debat de kleine stemmen, verbindende intenties en historische nuances neigen te worden uitgegumd. Stilgezwegen. De nek toegekeerd. Zij die weten, weten het zo zeker. Juist rond de grote vraagstukken zoals duurzaamheid en vrede, waarvoor helaas geen pasklare oplossingen zijn. Dan ligt het denken in goed en fout, in daders en slachtoffers, in redders en zondebokken al snel op de loer. In scherpe contouren wordt geduid wat wis en waarachtig is. Ook de grijze vlek moet worden uitgegumd.

Waar is nog plek voor twijfel? Voor het verder onderzoeken of het echt zo zou kunnen zijn? Voor het elkaar toch in de ogen kijken? Voor het denken in en/en in plaats van de ander en het andere uit te sluiten? Voor twijfelaars die al twijfelend hun ruimte mogen opeisen in het gesprek? Twijfelen heeft niet direct een positieve connotatie. Een snelle google search levert betekenissen op als onzekerheid en besluiteloosheid, vragen als “ben je een twijfelaar?” en advies rond hoe je van dat twijfelen af kan komen. Maar twijfel is ook krachtig. In de Akademielezing van 2023, verbindt Peter-Paul Verbeek, rector magnificus van de Universiteit van Amsterdam, academische vrijheid met de moed om te twijfelen aan je eigen wetenschappelijke of morele gelijk. Misschien hoort het mogen twijfelen bij vrijheid in het algemeen.

Noem mij geen expert, schrijf ik in een M&O artikel (2020) over Edgar Schein als mijn tijdloze held. Voor de expert wordt diens waarheid door het luisterend publiek maar al te makkelijk vastgezet. In de herhaling van een eenduidige boodschap raakt veel in de vergetelheid. Het denkproces, de schouders waarop we staan, hoe inzichten groeien en veranderen met tijd en ervaring, en het politieke spel van wiens waarheid zwaarder heeft gewogen. Het ambachtelijke wikken en wegen dat vertrouwen in expertise kan creëren blijft zo uit het zicht. Gestolde werkelijkheid in een volatiele, emergente context is dan het paradoxale resultaat. Waar een beroep wordt gedaan op de expert – in talkshows, colleges, advisering of rapporten – wordt ruimte voor het niet-weten in verleden, heden en toekomst deels uitgegumd. En daarmee de mogelijkheid voor onbevangen luisteren in een meer gelijkwaardig en zoekend gesprek.

Wat zou er in dergelijke gesprekken kunnen ontstaan? Wat kan er gebeuren wanneer wat wordt uitgegumd juist zou worden opgepoetst? Wanneer we de ontwapenende verhalen over verbindende gestes en activiteiten wel weer kunnen horen? Velen van ons hebben antwoorden op deze vragen uit eigen ervaring en adviespraktijk. Mijn hoop is dat we die inzichten en praktijken kunnen bundelen en versterken voor het begeleiden van ontmoeting waar ongemak, nuance, het niet-weten en vooral het medemenselijke ertoe doen in een gezamenlijk streven naar duurzaamheid en vrede. Voorbij onhoudbare waarheden vinden we dan houvast bij elkaar.

Verbeek, P. P. (30 mei 2023). Academische vrijheid als opgave. Over wetenschappelijke verantwoordelijkheid en de moed om te twijfelen. Akademielezing 2023, KNAW.

Zandee, D. P. (2020). Helpen veranderen met een ‘spirit of inquiry’: Organisatieontwikkeling in de geest van Edgar Schein. M&O Tijdschrift voor Management en Organisatie, Tijdloze Helden Themanummer, 74(5/6), 90-99.