Systeemdenken: van burger tot stelsel

Ja, gelukt! Op mijn scherm verschijnen twee hoofden, medewerkers van de IBTD – Inspectie Belastingen, Toeslagen en Douane. Door een misverstand hebben we toch geen live maar een online overleg. Ben benieuwd – een verkennend overleg over wat systeemdenken kan betekenen voor hen.

Eerst natuurlijk even voorstellen. Een van de twee gesprekpartners ken ik van het Toezicht Innovatie Netwerk dat ik een tijdje begeleidde. De ander is haar leidinggevende. Ze werken bij de afdeling onderzoek van de IBTD. IBTD wordt toegelicht als een nieuwe inspectie, opgericht naar aanleiding van de toeslagen affaire. Haar taak is om ‘te toetsen of de overheid mensen en bedrijven rechtvaardig behandelt wanneer zij te maken hebben met belastingzaken, toeslagen of de douane. Daartoe kijkt de IBTD naar het hele proces van totstandkoming van wetten en regels tot en met de uitvoering daarvan. Met onze onderzoeken en aanbevelingen werken we aan een betrouwbare overheid.’

Eerlijk gezegd sta ik een beetje dubbel tegenover inspecties in het algemeen. Mijn gevoelsmatige eerste reactie is iets van ‘is dat allemaal wel nodig?’ Een soort van ideëel verlangen en geloof in dat de meeste mensen het goed bedoelen en een stapeling van controles de wereld alleen maar hopeloos ingewikkeld maakt. En misschien wel dat we met al die controles op een bepaalde manier het opportunistische gedrag oproepen. Maar goed, dat er inspecties zijn is een feit – dus die bespiegelingen hebben niet zoveel zin. Bovendien weet ik ook dat die controle mechanismes tegelijk ook de regelkringen zijn die nodig zijn om als systeem te kunnen ontwikkelen. In de systeemkundige- cybernetische zienswijze is het de systeemfunctie 3* gericht op het leren en aanpassen van het systeem. Vaak pakken de inspecties die leerfunctie nog smal op – waarbij ze vanuit een bovenliggende positie de bedrijven en instellingen binnen hun domein terechtwijzen in de hoop ze zo tot veranderingen te bewegen. Steeds vaker zie ik inspecties die ‘leerfunctie’ ook breder oppakken, waarbij ze reflecteren op hun hele domein en uitspraken doen over en tussen de verschillende spelers in het domein. Dat noemen ze dan ‘reflectief toezicht’. Mijns inziens heel belangrijk nu er zoveel maatschappelijke vraagstukken boven en tussen organisaties liggen. Het domein van de IBTD is dus het ‘proces van totstandkoming van weten en regels tot en met de uitvoering daarvan’. De affaire laat zien dat daar echt nog wat te leren is!

Met elkaar onderzoeken we waar de IBTD staat. De jonge organisatie is logischerwijs ook nog een beetje aan het zoeken waar zij voor staat. Beelden lopen uiteen van een ombudsman-achtige functie die de belangen van een individuele burger behartigt tot aan een instituut dat reflecteert op het functioneren van de overheid als geheel en de verhoudingen alle partijen die bij het opstellen en uitvoeren van wetgeving een rol spelen. Twee uitersten van een ‘interdependant pair’ – zoals de systeembenadering  ‘human systems dynamics’ dat noemt –  die beiden zinvol zijn. Want ja er is nog lang niet altijd sprake van een ‘menselijke maat’ die de overheid zegt te willen gebruiken. Schrijnende voorbeelden van de gevolgen van kleine foutjes staan nog vaak in het nieuws – en die zijn vast slechts het topje van de ijsberg. Die mensen moeten ergens terecht kunnen! En ook de bredere patroonmatige werkingsmechanismes van het stelsel moeten zichtbaar worden. Daar liggend e structurele, systemische oorzaken achter de onbedoelde effecten van ieders handelen. Kunst wordt waarschijnlijk om intern te leren spreken over deze schaal en daar met elkaar bewust en gericht elke keer opnieuw keuzes in te maken. En ja, bij het scherp krijgen van dit soort positioneringsvragen en bij het maken van dit soort keuzes kan systeemdenken helpen.

Net als systeemdenken kan helpen bij de onderzoeken die de IBTD doet. Het complexe domein maakt het nodig te denken in verschillende schaalniveaus – van burger tot gehele overheid – en alle lagen die daartussen te onderscheiden – en te verbinden –  zijn. Met alle verschillende betrokken partijen is het ook nodig om verschillende perspectieven zichtbaar te maken en naast elkaar te kunnen plaatsen. General systems theorie respectievelijk sociaal construeren kunnen daarbij helpen. En bij tijd en wijle om met de verschillende partijen samen onderzoek te doen, elkaars perspectief te leren kennen en zo elkaar beter te leren begrijpen. Soft systems methodology biedt daarvoor handreikingen. Systeemdynamica kan met o.a. causale diagrammen ondersteunen bij het inzichtelijk maken van de dynamiek van de vraagstukken. Nou ja – zo lopen we de verschillende benaderingen met elkaar door. Ja – is onze conclusie – systeemdenken is uitermate geschikt om dit soort complexe taaie situaties en vraagstukken beter te begrijpen en tot mogelijke interventies te komen.

Al pratende herkennen en verkennen we steeds meer. Belangrijke vraagstukken en pittige opgaven waar ze voor staan. Vakmatig hele mooie puzzels – daar kan ik dan wel weer erg van genieten. Mijn gesprekspartners zijn ook enthousiast geworden en gaan intern weer wat stapjes zetten. Ben benieuwd. En oooo – wat hoop ik dat de IBTD onze democratie en samenleving een aantal richtinggevende zetjes weet te geven in de komende jaren!