Resonantie

In de laatste weken van 2021 las ik Resonance van Hartmut Rosa. Dat was even doorzetten, want het zijn zo’n 500 pagina’s met een hoge tekstdichtheid. Rosa is wellicht bekender van zijn – veel dunnere, maar niet minder prachtige – boek Leven in tijden van versnelling, waarin hij laat zien hoe wij in een maatschappij leven die gericht is op steeds meer, sneller, beter. Door die onnavolgbare versnelling raken we de verbinding met de wereld kwijt en vervreemden wij ervan. Het is een belangrijke verklaring voor de onvrede en onmacht in deze tijd. Resonantie is Rosa’s zoektocht naar een antwoord op die vervreemding. Hij heeft mij met die zoektocht geholpen om met een rijkere systeemblik naar de maatschappij en organisaties te kijken.

Kijk je met een systeemblik naar de vervreemding en onmacht in maatschappij en organisaties, dan is makkelijk zichtbaar dat de bedoeling van systemen vaak zoek zijn, of dat de identiteit ervan verbrokkeld raakt en dus geen houvast meer biedt. We zien relaties tussen de verschillende onderdelen van het systeem die niet meer verbonden zijn en zoeken het in meer ‘verbinding’. We zien dat de complexiteit van onze maatschappelijke en organisatiesystemen ons vermogen om ze te begrijpen of er greep op te krijgen overstijgt. Dat verlangen naar meer verbinding is vaak te horen, maar Rosa beschrijft mooi hoe je dat kunt zien.

Een systeem is een set van elementen en hun relatie ertussen met een – voor henzelf en de omgeving – betekenisvolle samenhang. Daar waar de elementen mensen zijn, is dat relationele deel van het systeem behoorlijk toegankelijk en benaderbaar. Daar waar het de verbinding tussen mensen en niet-mensen betreft, praten we al snel over grotere begrippen als identiteit en bedoeling, maar daarmee raken we zicht op hoe die relatie werkt kwijt.

Voor Rosa gaat resonantie over de verbinding tussen het individu (of een groep ervan) en de relatie met de wereld. De wereld is niet alleen De Wereld, maar ook alles dat zich in de omgeving van de mens bevindt. Er is sprake van een resonante relatie als er tussen beide elementen – mens en wereld – een wederzijdse, actieve, elkaar beïnvloedende verbinding bestaat. Is die actieve verbinding er niet, dan noemt hij de relatie ‘mute’. In een mute relatie voelen we als mens vervreemding.

Het interessante van het begrip resonantie, is dat daar alleen sprake van is als beide elementen hun eigen stem hebben en in staat zijn elkaar actief te beïnvloeden. Of, zoals Rosa het zegt: 

Een specifiek cognitieve, affectieve en lichamelijke relatie met de wereld waarin mensen worden geraakt en af en toe tot op het neurale niveau worden ‘opgeschud’ door bepaalde segmenten van de wereld. Maar waarin ze tegelijkertijd ook zelf responsief, actief en invloedrijk verbonden zijn met de wereld. 

Met het begrip resonantie maakt Rosa beide zijden van de relatie actief. We kunnen ons als mens laten raken of ergens van afgesloten raken, maar de wereld kan ook door ons geraakt worden of juist inert gemaakt worden. Waar Marijke Spanjersberg de relatie tussen mensen beschrijft als iets ‘tussen de bolletjes’ in plaats van ‘in de bolletjes’, is resonantie voor Rosa een kenmerk van de relatie tussen mens en wereld, waarin beide een eigen stem hebben èn er sprake is van een wederzijdse relatie en beïnvloeding.

In zijn boek schetst Rosa hoe met name die wederkerigheid van de relatie vaak verloren is gegaan. Omdat we de wereld alleen maar als een instrumentele bron zien, of omdat werelden die we gebouwd hebben, onze instituties, mensen als instrumentele bron benutten. Bijvoorbeeld door personeel te reduceren tot ‘resources’. Willen we weg uit de vervreemding en onmacht, dan vraagt dat het activeren van beide stemmen en het aangaan van resonantere relaties. Da’s makkelijker gezegd dan gedaan. Want het vraagt om aandacht, dus energie, voor de wereld om ons heen, het vraagt om openheid om je erdoor te laten raken. Lukt dat niet, dan hebben we de relatie eenzijdig en instrumenteel gemaakt, en dat is nou juist niet de bedoeling. 

Ik vind het een prachtige uitdaging om in 2022 op die manier naar systeemrelaties in organisaties te gaan kijken. Laten we met elkaar gaan zoeken of het in 2022 resonanter kan. 

Leike van Oss