Met, op, over en langs de inhoud

Kasja Ollongren liep met een zekere inhoud onder haar arm naar haar dienstauto, wat het begin was van een hoop narigheid en een tot nu toe zeer moeizame formatie. Het bouwen van een nieuw kabinet moet via de weg van de inhoud over de inhoud gaan. De hoopvolle bezwering ‘langs de inhoud’ roept bij mij inmiddels een ‘langs de afgrond-associatie’ op. Want hoe harder er wordt geroepen dat het via de inhoud moet, des te minder het via de inhoud lukt. Systeemdenkers noemen dit een patroon van het type: ‘het lukt niet, dus gaan we nog harder ons best doen op meer van hetzelfde’. 

Tegelijkertijd horen we dat er ‘op de inhoud’ geen probleem is, maar dat het via de inhoud toch niet lukt. Hoe is deze voorzetselbingo te begrijpen? Hoe is te duiden wat we vanaf de buitenkant kunnen zien?

Capra zou zeggen: wat je kunt zien is dat de politiek en het systeemdenken elkaar nog niet echt hebben gevonden. Althans niet op de manier waarop dat gelukt is in civil society bewegingen, zoals de klimaatbeweging en de civil rightsbeweging. Dit soort bewegingen zijn heel goed in het bouwen van vitale netwerken waarbinnen informatie vrij kan stromen. In het domein van leiderschap en organisatie lijkt het systeemdenken voorzichtige voet aan de grond te krijgen, al dreigt hier de bekende confiscatietruc: ‘we maken gebruik van het systeemdenken om met de juiste analyse en de goed gekozen interventie precies voor elkaar te krijgen wat we willen’. Helaas: dit is lineair-causaal controle-denken en heeft met het circulair-causale systeemdenken niet zo veel te maken. Het is jammer dat in dit domein deze twee paradigma’s zo slordig door elkaar geklutst worden, maar het is nog spijtiger dat de wereld van de politiek er helemaal geen kaas van heeft gegeten. Volgens Capra komt dat, omdat het systeemdenken een grotendeels machtsvrije theorie is en het in de politiek bij uitstek gaat om macht. Maar als de macht tijdelijk niet meer lijkt te werken en iedereen in onmacht vervalt, zou het dan toch niet eens tijd worden om te kijken of de systeembenadering voorzichtig een nieuw lichtje kan laten schijnen op het politieke gekrakeel? Want onmacht is er. Bij ons als kiezers, die op 17 maart 2021 dertig seconden de rode-potlood-macht in handen hadden en nu al een half jaar machteloos toekijken. Bij de partijleiders en hun partijgenoten die verstrikt zijn geraakt in de wedstrijd wie het langst niet met de ogen knippert. En bij de informateurs die blijkbaar niks en niemand in beweging krijgen. 

Als we de informateurs en partijleiders wat systeemtheoretische inzichten zouden mogen influisteren, dan zou dat om te beginnen dit zijn: er bestaat geen losse inhoud. Inhoud zit altijd aan mensen vast. Er zijn ook geen losse problemen of losse oplossingen. Ook die zitten altijd aan mensen vast. Alles wat in Den Haag aan inhoud passeert, is altijd ookrelationeel: wie is de afzender van deze boodschap, wie vertrouwt wie, wie gunt elkaar (n)iets, waar liggen loyaliteiten en welke rekeningen moeten er nog vereffend worden? Vanuit systeemtheoretisch perspectief is het onbegrijpelijk dat er vanaf het allereerste moment is geroepen dat het via de inhoud moet. Want de kwaliteit van de relatie bepaalt hoe de inhoud wordt ontvangen. En de kwaliteit van de onderlinge relaties was en is niet om over naar huis te schrijven. Natuurlijk werkt het ook andersom: als ik vind dat iemand er perfide opvattingen op na houdt, ga ik het lastig vinden om zo iemand ‘mijn vriend’ te noemen. De inhoud beïnvloedt ook de relatie. Maar niet in dezelfde mate als waarin de kwaliteit van de relatie de inhoud beïnvloedt. Grote inhoudelijke verschillen zetten relaties onder druk, maar het eens zijn over de inhoud is geen garantie voor prettige verstandhoudingen. Waarvan acte. 

De relatie is dus ‘meta’ ten opzichte van de inhoud en als de relatie onder druk staat moet je daar iets aan doen, wil de inhoud een kans krijgen. Dat gaat niet over simpelweg praten over ‘de sfeer verbeteren’, kopjes koffie drinken of in te gekke vrijetijdskleding 24 uur met elkaar op een landgoed gaan zitten. Misschien gaat het wel over moed, verantwoordelijkheid nemen of leiderschap. Maar dat zijn riskante woorden als je ze gebruikt als reclame voor jezelf of als oproep aan de ander. Het zijn ook geen woorden die je als vooraankondiging kunt gebruiken, ze zijn hooguit achteraf bruikbaar — als compliment aan de ander. Relatieherstel gaat over herstel van rechtvaardigheid. Relaties kwijnen weg bij een gevoel van oneerlijkheid, daar kunnen ze niet goed tegen. Dus is de vraag: Mark, Sigrid en Wopke, wat gaan jullie doen zodat het weer eerlijk gaat voelen tussen jullie drieën? Wie moet welk herstelgebaar maken, wie kan wie wat gunnen en wie kan waarvoor de ander erkentelijk zijn? Dat er wordt gewerkt aan herstel van een gevoel van eerlijkheid hebben we nog niet gehoord, maar alleen dan maakt een gesprek over de inhoud content.

Marijke Spanjersberg