Eenmalig organiseren

In ‘A paradise built in hell’ onderzoekt Rebecca Solnit het gedrag van mensen, of beter van gemeenschappen direct na rampen. Wat blijkt is dat rampen vaak leiden tot opmerkelijke tijdelijke gemeenschappen – een soort paradijs te midden van het puin, waar mensen, op eigen kracht en zonder leiding van de autoriteiten, erin slagen om voor elkaar te zorgen. Ze bestudeerde onder meer de grote aardbeving van San Francisco van 1906, de orkaan Katrina en 9/11 en ontdekte dat mensen door spontaan altruïsme, zelforganisatie en onderlinge hulp samen met bekenden en onbekenden vaak in opmerkelijke kalmte hulp gingen verlenen, voor voeding en huisvesting zorgen en wat verder nodig was. Ironisch genoeg ontregelde de zaak weer als de autoriteiten de controle wilden overnemen.

In ’Onmacht’ maken Leike van Oss en ik een onderscheid tussen het adaptieve systeem dat iedere organisatie is en het ontworpen systeem, dat het ook altijd is. Het adaptieve is een levend ecologisch systeem dat (lokaal) reageert op wat zich voordoet, het is ongrijpbaar maar ook zelforganiserend, het is de gemeenschap die al lerend handelt. Het ontworpen systeem is bestuurbaar, onderdelen zijn vervangbaar en het bestaat door formele besluitvorming. Beiden zijn nodig, je kunt noch zonder het een, noch zonder het ander, maar onderling verschillen ze enorm van dynamiek. 

Je zou kunnen zeggen dat het het adaptieve systeem van de samenleving is dat zo razendsnel en adequaat reageert op een ramp. Opeens hebben we het vermogen om elkaar in een oogwenk te vertrouwen en samen te werken. In de literatuur wordt dit ook wel flitsvertrouwen of swift trust genoemd. We hebben ook geen keus. We zagen dat flitsvertrouwen in de eerste coronaweken toen we improviseerden dat het een lieve lust had. In no time maakten we sprongen in videoconferencing en kookten we voor de buren. Ik vond het een enorm inspirerende en stimulerende tijd.

Maar net als bij die rampen kunnen we niet aan het improviseren blijven. Je kunt best het ontworpen systeem even opzijschuiven, maar dat kan niet onbeperkt lang. Er moet een ander  ontworpen systeem voor terug komen. Mooi voorbeeld is dat we voor corona een stukje rechtsstaat opzij zetten door gebruik te maken van rampenbevoegdheden van burgemeesters. Die bevoegdheid is er voor korte periodes waarin het nodig is. We zijn nu  een half jaar verder en is het niet eenvoudig die tijdelijke verschuiving in bevoegdheden te vertalen naar iets permanents in het ontworpen systeem (hier de wetgeving).

Leike van Oss en ik schrijven elkaar onregelmatige briefblogjes. Vijf jaar geleden schreef Leike een blogje bij de start van de Tour de France in Utrecht (https://www.organisatievragen.nl/een-hele-tour/). Het riep toen bij mij herinneringen op aan het fantastisch functioneren van een actiegroep waar ik ooit lid van was. Eenmalig organiseren noemden we het. Iets wat je maar voor een keer organiseert is altijd leuk omdat je niet hoeft na te denken over precedenten, herhaalbaarheid en routinevorming; en dat is nu juist iets wat je als management voortdurend doet bij alle organisatie die op continuïteit zijn gericht.  Eigenlijk lijkt dat eenmalig organiseren enorm op de spontane zelforganisatie die we zien na een grote ontregeling. Zouden we kunnen leren die vitaliteit, doelgerichtheid en solidariteit die spontaan ontbrandt als de zaak door de war wordt geschud, te gebruiken voor een leuker en moderner soort organiseren?

Of zijn waarden als voorspelbaarheid, bestuurbaarheid, rechtsgelijkheid, efficiency, accountability en dergelijke te sterk om er lang op te kunnen vertrouwen? Swift trust is mooi, maar het slijt waar je bij staat….

Jaap van ‘t Hek