Zen en de kunst van het zeilen

We zeilen op het Grevelingenmeer, windkracht 2, we varen voor de wind, de zeilen staan in de melkmeisjesstand – fok over bakboord, grootzeil over stuurboord. Het is een ‘wijnkoersje’, de boot ligt rustig, de zon schijnt heerlijk. Zo is zeilen goed te combineren met een goed boek. Ik ben The systems view of life van Fritjof Capra aan het herlezen. Zijn gedetailleerde uitleg van de biologische en natuurkundige processen vind ik moeilijk te volgen maar ook fascinerend. Ik wil er 8 november, tijdens de Ambachtsschool Pakt uit dag, een workshop over geven. Mijn eigen stok achter de deur om het nog eens vast te pakken. Ik begin het al beter te snappen.

Mooi is zijn uitleg over de co-evolutie van een systeem in en met zijn omgeving en hoe de omgeving de identiteit van het systeem (be)vestigt. Hoe de omgeving conditioneert maar niet determineert hoe het systeem zich ontwikkelt. Dat er altijd twee tendensen zijn waar te nemen: dat het systeem eigen autonomie heeft en dat het tegelijkertijd ook deel van de omgeving moet zijn en blijven.

Het sluit ook mooi aan bij de beschrijving van het proces van zelforganisatie door Verhoeven. Die schetst hoe verschillende delen zichzelf organiseren naar een samengesteld, complexer systeem. Ofwel het zelforganisatieproces waarin de verschillende delen steeds meer gaan samenwerken, waardoor de delen zich specialiseren op bepaalde functies waarbij andere functies van die delen verwaarloosd worden. Onvermijdelijk worden de delen steeds afhankelijker van elkaar totdat de delen niet meer zonder elkaar kunnen. Op dat moment is  er dus een nieuw geheel, een complexer systeem ontstaan. Laatst hoorde ik dat zo’n tussenfase tussen losse organismes tot een nieuw complexer organisme een eu-sociaal-systeem heet: daar vormen elk van de samenstellende organismen slechts een radartje in het geheel. Zoals een mier op zichzelf eigenlijk niets is en alleen kan functioneren in de mierenkolonie die als een organisme van een hogere orde functioneert.

Capra’s toelichting op de wet van de thermodynamica levert me een inzicht op dat me echt aan het denken zet. De vraag is hoe een complexer systeem kan ontstaan en blijven bestaan? Volgens de wet van behoud van energie kan dat alleen als er voortdurend energie aan wordt toegevoegd en dus aan de omgeving onttrokken wordt. Ofwel de complexere ordening binnen het systeem gaat samen met een toenemende wanorde buiten het systeem. Of plat gezegd: we eten een appel en schijten poep. Capra stelt dat levende systemen ‘float in disorder’.

Starend over de kalme golven moet ik denken aan onze menselijke sociale systemen. Hoe we van volksstammen via natiestaten, naar federaties richting een geglobaliseerde samenleving groeien. Steeds complexere systemen samengesteld uit (groepen) mensen. Hoe zie ik de inzichten van Capra en Verhoeven terug als ik om me heen kijk?

Ik herken hoe onze menselijke systemen en omgeving co-evolueren: we maken technologie en de technologie vormt ons. We beheersen de natuur maar kunnen niet meer overleven zonder onze technologische voorzieningen. Want wat zouden we moeten als internet uitvalt, of nog erger de water- of energievoorziening stokt….?

Hoe zie ik waar en hoe menselijke systemen zelforganiserend complexer worden? De toenemende verwevenheid is onmiskenbaar met wereldwijde voedsel en productstromen, energiestromen en internet. Zijn we al in het stadium van een eu-sociaal systeem beland? Worden individuele mensen ook steeds ondergeschikter aan het geheel? Is dat wat er aan het gebeuren is met de Groningers en de ouders van het toeslagenschandaal? Is dat de sterker wordende invloed van Europa? Is dat de toenemende populariteit van autocratische leiders? En dat is dan nog redelijk netjes want is dit niet ook hoe we de oorlogen Oekraïne- Rusland en Gaza – Israël kunnen duiden?

Betekenen de toenemende connectiviteit en globalisering, de steeds grotere, complexere, menselijke sociale systemen ook een toenemende chaos in onze omgeving? Het lijkt er wel sterk op met de klimaatverandering, afnemende biodiversiteit, luchtvervuiling, afvalbergen, stikstofcrisis, et cetera. Is het echt onvermijdelijk dat de omvangrijkere menselijke sociale systemen de aarde kapot maakt? Kunnen we een meer evenwichtige relatie met onze omgeving aangaan?

Veel vragen en sombere gedachten….vze sluiten aan op mijn gevoel, gedeeld met velen, dat we op een kantelpunt(periode) staan. Capra heeft het dan over het natuurkundige systeembegrip bifurcatiepunt. Het kan meerdere kanten op gaan…. of we emergeren naar een complexer omvangrijker systeem met nieuwe eigenschappen (een mondiale hyperconnectieve globale maatschappij?)…. of we vervallen in kleinere delen met lossere onderlinge verbanden (een aantal meer autonome, meer zelfvoorzienende landen/ werelddelen in co-existentie?). …..of ….. ? Maar wat het ook wordt, zowel de globale of wat kleinere (eu-sociale) menselijke systemen vragen energie en creëren dus chaos. Kunnen menselijke systemen wel blijven bestaan?

Het zonnetje triggert een eureka moment…. Ja dat kan natuurlijk want de aarde heeft een energiebron die voortdurend levert. Maar dan moeten we ons daar wel op afstemmen en -heel belangrijk realiseer ik me (weer)– niet meer uitsluitend naar menselijke (sociale) systemen kijken maar de interactie met de natuur, technologie etc allemaal meenemen. In hun samenhang beschouwen als menselijk, natuurlijk, technologisch systeem.

Geen nieuwe gedachten…. Maar ik vind het wel fijn dat ik het weer wat beter kan begrijpen met de systeemtermen. Helaas, leuker wordt het er niet door. Systeemonmacht noemen Leike en Jaap dit…. wat te doen? Het enige wat ik nu kan bedenken is dat de kiemen van het nieuwe al in het oude liggen. Dus wat kan ik doen? Aandacht voor elk ander… respect voor natuur…..bewust inzetten en omgaan met technologie….

En nu van koers veranderen want ‘stuurboord wijkt voor bakboord’ en anders rammen we die boot.

Capra, F. & Luisi, P.L. (2014). The Systems View of Life. A Unifying Vision. Cambridge: Cambridge University Press.

Verhoeven, H. (2013). Oerganisatie. De evolutie van samenwerking, van mierenhop tot multinational. Amsterdam, Maven Publishing BV.